|
مقاله
نگاهی به پشم نژادهای مختلف گوسفندان ایران با تاکید بر نزادهای خراسانی
واژگان کلیدی :گوسفند بلوچی ، کردی ،جعد ،پشم بهاره ،پشم پاییزه ،پشم نیم شور ،پشم ناشور
چکیده مقاله : حدود %70 مواد اولیه مصرفی قالی ایران پشم است. از ضرورت های اولیه ارتقای کیفیت قالی ایرانی توجه به پشم مصرفی آن است .در طول در طول دو دهه اخیر بلحاظ عدم توجه به پشم ضربات جبران ناپذیری بر پیکره قالی ایران وارد شده است . در این مقاله تلاش گردیده است با مطالعه موردی انواع پشم گوسفندان استان خراسان جایکاه آن در قالیبافی ایران از جهات مختلف مورد بررسی قرار گیرد. شناسایی ویژگی های پشم گوسفندان ایرانی و مزیت نسبی آنها در استفاده در قالی ایران از دیگر اهداف نگارش مقاله بوده وتامل بیشتری در مورد نژادهای خراسانی بعمل امده است.
مقدمه: یقینا یکی از مهمترین دلایل توسعه قالیبافی د رمناطق کوهستانی وجود اصلی ترین ماده اولیه مورد نیاز این هنر و صنعت همانا پشم بوده است . نگاهی به فرش مناطق مختلف ایران در طول تاریخ نیز نشانگر صحت این نظر می باشد که قالیبافی در مناطقی از توسعه کمی و کیفی برخور دار بوده است که اصولاً در آن مناطق پرورش گوسفند وجود داشته و گوسفندان آن مناطق دارای پشم قابل توجه و کیفی می باشند. اگر بنا به نظر محقق بزرگوار سیاووش آزادی مبدا اولیه فرشبافی در میان عشایر بوده و از آنجا به روستا و سپس به شهر و حتی به دربار راه یافته ، مهمترین دلیل آن وجود پشم گوسفندان عشایر بوده است .نگاهی به قالیهای بیادگار مانده از دوره شکوه ،عظمت و اوج قالی ایرانی و بررسی کیفیت مواد اولیه مصرفی آنها براین نکته تاکید دارد که قالی ایران با استفاده از پشم گوسفندان ایرانی توانسته است به نقطه اوج خود برسد .
بیان مساله:
قریب به 70% پشم گوسفند ایرانی در قالیبافی مصرف میگردد.شناخت و معرفت نسبت به ویژگیهای پشم گوسفندان و مزایا و محدودیتهای آنها می تواند بخشی از مشکلات فراروی قالی ایران را برطرف نماید.انجام اقدامات اساسی در فرایند تهیه خامه قالی اعم از تقویت نژادهای مناسب ،رعایت اصول پرورش پشم و پشم چینی،سورت و شستسشوی علمی،ریس و رنگرزی مطلوب در افزایش ارزش افزوده قالیبافی موثر است.بنا براین مساله اصلی آن است که آیا اصولا پشم گوسفندان ایرانی یا حداقل بخشی از آن دارای مزیت نسبی جهت مصرف در قالیبافی میباشد؟نژادهای برنر کدامند؟چگونه میتوان از پتانسیلهای بالقوه موجود استفاده نمود؟دردو دهه اخیر بدلیل اختلاف قیمت شدیدی که بین پشم و گوشت بوجود آمده انگیزه پشم چینی بهنگام ذبح گوسفند کاهش یافته،درنتیجه یکی از مهمترین چالشهای فرش ایرانی کاربرد پشم دباغی شده درقالیبافی است.خروج پشم از مرزهای شرقی و واردات آن به خاطر بخش نساجی و استفاده از این الیاف در فرایند تهیه خامه قالی ابهام دارد!بنا بر این موضوع فراوری و پرورش پشم یکی از مهمترین موارد موثردر کیفیت قالی است.استفاده از پشم مناسب در تولید خامه قالی از بسیاری عیوب فرش همچون دورنگی،رگه دار شدن ،نمدی شدن ،بری بری شدن ،ذرتی شدن ،عدم شفافیت رنگی جلوگیری نموده ضمن آنکه چگونگی استفاذه از آن نقش موثری در قیمت تمام شده فرش بافته شده دارد .
مواد و روش ها :در این مقاله تلاش گردیده است ضمن استفاده از برخی منابع موجود در زمینه پشم اعم از کتب ،مقالات ،پایان نامه های دانشگاهی از نژاد های مختلف گوسفندان خراسان نمونه برداری و با همکاری آزمایشگاه الیاف شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس مشخصه های مختلف الیاف پشمی موجود در خراسان منجمله طول الیاف ،قطر الیاف ،تعداد وجعد … و همچنین میزان رنگ پذیری و شفافیت رنگی آنها محاسبه شود. همچنین با مشاهده قالیهای بافته شده با هریک از این پشم ها تلاش گردید که مزایا و محدودیت های کاربرد در انواع پشم مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد .همچنین به منظور اشراف مقاله بر نتایج حاصل از کاربرد پشم های مختلف با عوامل جمع آوری پشم در مناطق مختلف استان بالاخص در منطقه بشرویه فردوس ،سربیشه بیر جند ،تولیدکنندگان فرش دستباف ،پیش کسوتان فرش و تعدادی از مدیران واحد های ریسندگی و پشم شوئی مصاحبه عمیق به عمل آمد .
یافته ها:
از دویست نوع نژاد گوسفندی که بصورت شناخته شده در سراسر جهان پراکنده شده اند بالغ بر 28 نژاد مختلف گوسفند در ایران مورد شناسایی قرار گرفته اند که عبارتند از: بلوچ ، سنجابی ،مهربانی ،شال ،مغانی ،کلکوهی ،قره گل ،کبود شیراز ،قزل ،افشاری ،ترکی ،ماکویی ،فراهانی ،کرمانی ،بختیاری ،سنگسری ،نائینی ،زندی ،لری ،کردی ،زل ،جمهور ،ترکا شوند مریوان ،خویی ،وارتیه شاهپور ،ارومیه ،مکری سیاه .
از میان نژادهای فوق الذکر پشم نژادهای بلوچی ، کلکوهی ، بختیاری ، ماکویی ، به رنگ سفید و گوسفند نژاد فراهانی دارای پشم متمایل به سفید نخودی و نژادهای کرمانی ، ترکی ، افشاری و مغانی دارای پشمی به رنگ سفید متمایل به شکری و مابقی نژادها پشم آنها به رنگ های متنوع میباشد . مطابق با آمارهای موجود در وزارت جهاد کشاورزی بالغ بر هفتاد میلیون راس گوسفند در ایران وجود دارد که بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به گوسفندان بلوچی با2/ 29.%، سنجابی با8/10%، مغانی با7/9%، قره گل خاکستری با 9%، کردی 9/6%، زل 2/6%، قره گل سیاه6% و لری بختیاری 2/5% ،کمترین نژادها به ترتیب مربوط به نژادهای سنگسری 4%، افشاری و ماکویی هر کدام 2/3%، مهربانی 7/2%، سایر نژادها 6/3% میباشد . تولید پشم در گوسفندان نژادهای مختلف متفاوت بوده که بیشترین تولید مربوط به گوسفند نژاد بختیاری بین 3-4 کیلوگرم و نژادهای خراسانی گوسفند بلوچی 5/1-5/2 کیلوگرم ، قره گل با 2-3 کیلو ، کردی 5/1-2 کیلو و مغانی با 5/1-5/2کیلو تولید پشم دارند بیشترین درصد راندمان پشم گوسفندان ایرانی مربوط به واریته رضائیه با 74-94% و کمترین آن مربوط به واریته مکری با 44% می باشد . درصد راندمان در بین گوسفندان خراسانی به ترتیب بلوچی با 50-65%، قره گل 45-50%، کردی با 50-55%، و مغانی 65% می باشد . از نظر ظرافت پشم گوسفندان بلوچی با 18-31 میکرون ، شال با 28-34 میکرون ، فراهانی با 25-28میکرون ، کرمانی با 23-27میکرون ، زندی با 22-23میکرون ظریفترین پشم های گوسفندان ایرانی محسوب میگردند. نژاد کردی با 31-35 میکرون و نژاد قره گل با 35-40 میکرون ضخیمترین پشم خراسانی است و واریته های مکری با 40-45 میکرون، قزل با 35-40 میکرون ، مریوان با 40-42 میکرون دارای بیشترین ضخامت و قطر الیاف در بین گوسفندان ایرانی می باشند. ضخامت مابقی نژادها بین 25-35 میکرون میباشد . طول الیاف گوسفندان دارای پشم ظریف ایرانی بین 11-16 سانتی متر ، پشم متوسط بین 16-20 سانتی متر و پشم ضخیم بین 20-24 سانتی متر میباشد . گوسفندان مریوان و قزل با 8 سانتی متر ، سنگسری با 11 سانتی متر واریته رضاییه با 8-10 سانتی متر دارای کمترین طول الیاف و گوسفند واریته مکری با 24 سانتی متر در طول الیاف بلند ترین الیاف را دارا ست . تعداد جعد در ده سانتی متر در مورد نژادهای مختلف گوسفندان ایرانی نیز متنوع است. گوسفندان کلکوهی ، رضائیه ، بلوچ و زندی به ترتیب با 60،55،50،45 در هر 10 سانتی متر دارای بیشترین جعد و گوسفندان لری با 10 جعد کمترین جعد را داراست . تجعد سایر نژادها نیز بین 25-40 در هر ده سانتی متر میباشد .
نسبت پشم سفید به پشم رنگی و الوان نیز در بین استان های مختلف متفاوت است استان کرمانشاه با نسبت 95% پشم سفید به الوان و پس از ان استان های خراسان ، اذربایجان ، خوزستان ، کردستان و و مازندران به ترتیب با 85%،75%،50%،30%و 10% پشم سفید نسبت به پشم الوان در رده های بعدی قرار دارند.
از نقطه نظر نرمی و زبری پشم گوسفندان ایرانی را به سه گروه نرم ، نیمه زبر و زبر طبقه بندی می نمایند که پشم نرم بیشتر در خراسان و بخش هایی از استان های کرمان و خوزستان ، پشم نیمه زبر بیشتر در استان های مازندران ، کردستان و تعدادی از شهرهای استان خراسان تولید میگردد .
با توجه به شاخص های مرغوبیت پشم برای قالیبافی منجمله ظرافت ، نرمی ، جعد ، رنگ ، رنگ پذیری و شفافیت رنگی به ترتیب گوسفندان بلوچی خراسان ، عربی اهواز ، کرمانشاه ، ماکویی تولید کننده مرغوبترین پشم می باشند .
با عنایت به اینکه بالغ بر هفتاد میلیون راس گوسفند در ایران وجود دارد بنابراین اگر محصول نهایی هر گوسفند را معادل یک کیلو پشم شسته اماده ریس فرض نماییم و چنانچه 70% پشم تولیدی را قابل مصرف در قالیبافی فرض شود سالانه بالغ بر هفتاد هزار تن پشم در ایران تولید میگرددکه چهل و نه هزار تن آن آماده مصرف در قالیبافی است . از طرف دیگر چنانچه تولید فعلی فرش را بصورت میانگین سالانه پنج میلیون متر مربع فرض و برای تولید هر متر مربع فرش معادل چهار کیلو پشم ( با در نظر گرفتن افت ریسندگی )در نظر بگیریم تنها معادل بیست هزار تن پشم مورد نیاز بخش قالیبافی است . ملاحظه میگردد که نه تنها نیازی به واردات پشم برای تهیه خامه فالی نمی باشد که بخش قابل توجهی از پشم تولیدی را میتوان در سایر بخش های زیر مجموعه نساجی یا سابر دستبافته ها مورد استفاده قرارداد. واردات پشم بمنظور تهیه نخ ظریفتر یا تهیه خامه نرمتر و مخلوط نمودن با پشم داخلی انجام میگردد که تحقق این مورد با توجه بیشتر به نژادهایی که تولیدکننده پشم مرغوبترین میباشند امکانپذیر میباشد .
در استان خراسان نیز بالغ بر 15 میلیون گوسفند تولید کننده حداقل پانزده هزار تن پشم آماده ریسیدن می باشند و این در حالیست که در خراسان بزرگ بالغ بر یک میلیون متر مربع فرش در سال تولید میگردد چنانچه به ازای هر مترمربع چهار کیلوگرم پشم در نظر گرفته شود این استان بالغ بر یازده هزار تن پشم مازاد دارد. مشهورترین نژاد های گوسفندان استان خراسان از نظر کیفی به ترتیب بلوچی ،مغانی ،کردی و قره گل می باشد %75 گوسفندان استان از نژاد بلوچ ،%20 کردی ،%5 قره گل ،%5 مغانی ، %5 لر و باقیمانده نژاد های مختلف می باشد .مقر و زیستگاه اصلی گوسفندان بلوچی خراسان جنوبی و رضوی می باشد که با توجه به موقعیت اقلیمی بهترین نوع پشم در منطقه بشرویه و سربیشه تولید می گردد .گوسفند بلوچی دوبار در سال چیده می شود .لازم به ذکر است که عمده ترین هدف پرورش گوسفند بلوچی پشم آن می باشد و هدف های دیگر منجمله گوشت و شیر و … از اهمیت کمتری بر خور دار است .نژاد مغانی گوشتی است و زیستگاه اصلی آن دشت مغان و شهرستان ها ی سراب ،مشکین شهر ،اهر و اردبیل می باشد و از آنجا به خراسان آورده شده. رنگ پشم گوسفند مغانی سفید نخودی و شکری و بنابراین نسبت به گوسفند بلوچ از اهمیت کمتری برخوردار است .همچنین از نظر نرمی نیز بهیچوجه قابل مقایسه با پشم بلوچی نمی باشد و فوق العاده خشن می باشد .چون این الیاف دارای مدولای بزرگ می باشد شفافیت رنگی ندارد و استفاده از آن در قالیبافی اصولاً توصیه نمی گردد .نژاد کردی عمدتاً در نواحی شمال استان خراسان توسط قبایل کردی که از دوره صفویه به این منطقه مهاجرت نموده اند پرورش داده میشود. بلحاظ سرما تنها یکبار در سال چیده می شود. رنگ پشم گوسفند کردی از نخودی تیره تا خرمایی و قهوه ای می باشد. لذا برای بافت سفره های کردی خراسان مصرف می شود . گوسفند قره گل عمدناَ به لحاظ پوست آن پرورش داده می شود و پشم آن نسبت به سایر نژادها از اهمیت بسیار کمی برخوردار است .پشم گوسفد بلوچی نسبت به گوسفند کردی ازقدرت جذب رنگ بیشتری برخوردار است و نسبت به گوسفند مغانی نیز همینطور.در شرایط مساوی راندمان پشم بلوچی در بافت قالی نسبت به سایر نژاد های پرورش داده شده در سطح استان %150 است. بطوریکه برای هر متر مربع قالی تجاری 5/2 کیلو خانه پشمی بلوچ مصرف میگردد .در مورد نژاد کردی این مقداربه75/3 کیلو گرم میرسد . تهیه مخلوطی شامل %60 بلوچ %20 کردی %20 مغانی میتواند ضمن تامین نسبی مرغوبیت قیمت تمام شده آن را تا حدود زیادی کاهش دهد، به شرط آن که عملیا ت حلاجی ومخلوط کنی با دقت خاصی انجام گردد .
تجزیه و تحلیل یافته ها : یافته های تحقیقی حاکی از آن است که :
پشم تولیدی در داخل کشور کشور نیاز قالیبافی کشور را تامین می نماید و نیازی به واردات پشم از خارج از کشور نمی باشد .
بر خلاف تصور بسیاری پشم گوسفندان ایرانی با لاخص نژادهای بلوچی ،کرمانی ،نائینی ،کلکوهی ،ماکویی ،فراهانی ،عربی اهواز ،مرغوب ترین الیاف برای بافت قالی های ظریف می باشند این الیاف دارای درخشش رنگی فوق العاده بوده در مقابل عملیات نمدی شدن نسبت به پشم مرینوس از مقاومت بیشتری برخوردار است .
بمنظور نجات قالی ایران می بایست راهکارهایی اندیشیده شود که قیمت پشم معادل قیمت گوشت از دامداران خریداری و مابه تفاوت آن به صورت یارانه از طرف مرکز ملی فرش ایران یا وزارت جهاد کشاورزی به دامدار پرداخت گردد .این مورد در مورد گوسفندانی که دارای پشم سفید و ظریف و نرم میباشد از اهمیت بیشتری برخور دار است
موادرنگرزی طبیعی تکمیل کننده جلوه و زیبایی و درخشندگی خامه پشمی تهیه شده از الیاف گوسفندان نژادهایی همچون بلوچی ،کرمانی ، ،عربی اهواز و … می باشند حتی الامکان برای رنگرزی خامه قالی تهیه شده از پشم ایرانی می بایست از مواد رنگرزی طبیعی استفاده شود .
بهداشتی نمودن آغل گوسفندان ، آموزشی پشم چینی و استفاده ار ماشین های پشم چینی برقی ،تهیه مخلوط مناسب در کارخانه پشم ریسی ،شستشوی مناسب پشم قبل و بعد از عملیات ریسندگی، کیفیت خامه پشمی را فوق العاده ارتقا می دهد.
شستشوی گوسفند قبل از پشم چینی باعث کاهش هزینه های مربوط به عمل آوری خامه پشمی می شود ضمن آن که برای گوسفند نیز مزایای قابل توجهی دارد .
7-همکاری مستمر ارگانهای ذیربط منجمله مرکز ملی فرش/جهاد کشاورزی/دامپزشکی و اتحادیه های ضروری است.
8-نجات فرش ایرانی در گرو توجه به مواد اولیه بالاخص پشم است، انجام پزوهشهای اساسی در این زمینه ضروری است
اراک زادگاه گلیم‌هایی با نقش‌های برجسته
رنگ‌های تند می‌دوند روی جان هم بر زمینه گلیم‌های نقش برجسته اراک. گلیم‌هایی با بته‌های درشت و گل‌های برجسته که چشم را به نوازشی خوش‌رنگ می‌نوازد. شاید به همین دلیل باشد که در سال 1384 اگر اعتبار مناسبی تصویب شود جشنواره گلیم برجسته در اراک برگزار میشود.
مسگری با چکش، مصنوعات چوبی، قلم‌زنی و گیوه‌دوزی نیز دیگر صنایع‌دستی مهم استان مرکزی هستند. در این میان برترین نوازندگان کمانچه و نی ترجیح می‌دهند سازهای ساخت این استان را در دست داشته باشند و ساخت سازهای سنتی قانون، ویولن و سنتور نیز در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
خورجین‌دوزی هم در سال‌های دور که حیوانات تنها وسیله راهوار حمل و نقل بوده‌اند، جایگاه برتری در استان مرکزی داشته است. به اعتقاد رییس سازمان صنایع‌دستی استان مرکزی تنها هنری ارزش احیا دارد که بعد اقتصادی داشته باشد. بنابر این باید فراموش کرد خورجین‌هایی را که بر پشت جانوری چهارپا جاده‌ها را طی می‌کردند.
او البته دل‌نگران باقی مانده آن چیزی است که از هنرهای سنتی این مملکت برجا مانده است. «مصطفی کمیلی» معتقد است: «با این حمایت‌هایی که دولت از هنرمندان میکند فکر نمی‌کنم تا 20 سال دیگر چیزی از هنرهای سنتی ما باقی مانده باشد چون از طرف دولت حمایتی از هنرمندان صورت نمی‌گیرد. صنایع دستی در کشور ما متولی ندارد. خاطرات چندین هزار ساله این مملکت دارد در سایه بی‌توجهی مسئولان از بین می‌رود.»
با این وجود رییس سازمان صنایع دستی استان مرکزی تصمیم دارد تمام تلاشش را برای حمایت از هنر و هنرمندان به کار ببرد. اولین گام او در این زمینه تاسیس بازارچه‌ای به عنوان «سرای مهر» است که هنرمندان هنرهای سنتی در آن مستقر میشوند که به ادعای کمیلی یک مرکز توریستی و گردشگری زیباست که با همکاری استانداری استان مرکزی و سازمان اوقاف همین استان ساخته شده است.
تاسیس موزه صنایع دستی دیگر پروژه‌ای است که بناست در سال 1384 به ثمر بنشیند، کمیلی در این مورد توضیح داد: «اگر این موزه افتتاح شود محصولات برتر استان را برای نمایش در آنجا خریداری می‌کنیم.»
برگزاری نمایشگاه تخصصی چوب در آبان ماه، تجهیز کتابخانه تخصصی سازمان صنایع دستی برای استفاده رایگان هنرمندان، برگزاری جشنواره سراسری صنایع دستی، پژوهش در زمینه تدوین واژه‌های تخصصی صنایع دستی استان مرکزی و چاپ کتاب راهنمای صنایع دستی استان به سه زبان عربی، انگلیسی و فارسی دیگر برنامه‌هایی است که به گفته رییس سازمان صنایع دستی استان مرکزی برای حمایت از صنایع دستی در فهرست قرار گرفته است.
وی با اشاره به آموزش 1560 نفر در 61 رشته سال 1383 را از نظر آموزشی مثبت ارزیابی کرد و افزود: «به کمک همین آموزش‌دیدگان و کانون‌های صنایع دستی میزگردی در دانشگاه اراک برگزار کردیم به نام «صنایع دستی و هویت فرهنگی» که هم بحث اقتصاد صنایع دستی مورد بررسی قرار بگیرد و هم بحث تاثیر صنایع دستی بر هویت ملی مورد توجه قرار گیرد.»
این مدیر دولتی با بیان این مطلب که بازاریابی و تبلیغات مهمترین عوامل رشد صنایع دستی هستند، ادامه داد: « در همین راستا 3 سال متوالی نمایشگاه‌هایی را در اراک برگزار می‌کنیم که در سال گذشته 250 هزار نفر از آن بازدید کردند و 400 میلیون تومان خرید کردند به غیر از سفارش‌هایی که به هنرمندان دادند.»
مصطفی کمیلی با اشاره به اینکه تاکنون 30 هزار هنرمند در استان مرکزی شناسایی شده‌اند که از این میان 6 هزار نفر شناسنامه دارند، تاکید کرد: «بیمه هنرمندان برای دولت از نان شب واجب‌تر است اما مسئولان به وعده‌هایشان عمل نمی‌کنند. دولت وامدار این هنرمندان است و موظف است از ایشان حمایت کند ولی هنوز در الفبای حمایت درمانده‌ایم. باید منت هنرمند را بکشیم ولی خیلی نهادها حتی هنرمند را تحویل هم نمی‌گیرند. ما در زمینه حمایت از هنرمندان کار عینی ندیده‌ایم؛ حتی هنرمندان شاخص ما را هم بیمه نکرده‌اند. دولت بداند که اگر حداقل‌ها را در اختیار هنرمندان نگذارد هیچ جوانی نمی‌تواند در این زمینه فعالیت کند چون می‌گوید نماد خدمت اینان بلایی است که سر پیشکسوتان آورده‌اند.»
وی ابراز امیدواری کرد با اجرایی شدن بیمه هنرمندان در فردایی نزدیک پیش از اینکه دیر شود زندگی هنرمندان را ساماندهی کنند.
آشنایی با پشم گوسفند
حیوانی است که از بدن گوسفند بدست میاید . امروزه بیش از 200 نژاد مختلف گوسفند در دنیا شناخته شده که اکثر آنها از نظر تولیدات تجاری و اقتصادی دارای اهمیت چندانی نبوده و صنعت پرورش گوسفند تنها متکی به 20_10 نژاد آن میباشد .
مهمترین نژاد گوسفندان ایرانی:
1. کلکوئی 2. قزل 3. بلوچی 4 عربی 5. فراهانی 6. گرگانی 7. کرمانی 8. کردی 9. لری 10 . ماکوئی 11. ترکی 12. زندی 13. مهربانی
14 . سنجابی 15. جمور 16. هرکی 17. مغانی 18. افشاری
19 . ترکمنی 20. قره گل 21. شال 22. سنگسری
23. خاکستری شیراز 24. 24 . بختیاری 25 . طالشی 26 . نائینی .
طبقه بندی کلی پشم در میان گوسفندان :
1. گوسفندان با پشم کاملا ظریف: اصل نژاد این گوسفند مرینوس است و پشم این نوع گوسفندان کاملا سفید و ظریف بوده و در محدوده ی 21_14 میکرون قرار دارد .
2. گوسفندان با پشم نسبتا ظریف: این نوع گوسفندان به عنوان نژاد های گوشتی شناخته شده اند هر چند که پشم آنها ظریف بوده واز قطر 21 الی 30 میکرون برخوردار است .
3. گوسفندان با پشم بلند : این نوع گوسفندان عمدتا برای تولید گوشت پرورش یافته و از نظر جثه بزرگترین نژآد گوسفندان دنیا شناخته میشوند . قطر الیاف پشم این گوسفندان در محدوده ی 30 الی 35 میکرون و طول آن 400 الی 500 میلی متر است .
4. گوسفندان با پشم ضخیم : این نوع گوسفندان دارای پشمی میباشند که در صنعت قالی بافی از کاربرد مطلوبی برخوردار است . بدین جهت به آنها گوسفندان با پشم مخصوص قالی نیز گفته میشود . قطر آن 35 الی 50 میکرون و طول آن 380 میلی متر میباشد .
5. گوسفندان امیخته پشمی : این نوع گوسفندان از اختلاط گوسفندان با پشم بلند و گوسفندان با پشم ظریف بوجود امده اند معمولا گوسفندان آمیخته پشمی از پشم ظریف برخوردار هستند .
ویژگیهای فیزیکی پشم :
یک لیف پشم از سه لایه تشکیل شده : 1. لایه بیرونی 2. لایه میانی 3. مغز
لایه بیرونی ( کوتیکول ) : به فلسهاهی مسطح و نایکنواختی که سطح لیف را پوشانده است گفته میشود . در الیاف کلفت فاصله فلسها زیاد است . وجود فلس باعث میشود که هنگام ریسندگی الیاف الیاف در هم فرو رفته و استحکام بیشتری پیدا میکند .
لایه میانی (کورتکس ) : قسمت اعظم تشکیل دهنده لیف است که دارای سلولهای دوکی شکل است که توسط اسید سولفوریک یا اسید فرمیک از هم جدا میشوند . کلا استقامت جعد رنگ پذیری وسایر خواص فیزیکی مربوط به این قسمت میباشد.
مغز ( مدولا ): داخلی ترین قسمت لیف مدولا است .و در الیاف ظریف ممکن است مدولا وجود نداشته باشد اما در الیلف ضخیم بصورت مغزی لوله ای شکل وجود دارد .
اثر مواد شیمیایی بر روی پشم
اثر اسیدها بر پشم :
حدود آسیب زدن اسید به الیاف بستگی به غلظت اسید و درجه حرارت و مدت زمان عملیات دارد . اسید سولفوریک گرم و غیظ پشم را کاملا متلاشی می سازد .
اسید نیتریک الیاف پشم را زرد رنگ و سپس در خود حل میکند . پشم در برابر سایر اسیدها مقاوم است .
اثر بازها بر پشم :
الیاف پشم به سبب داشتن کراتین در مقابل بازها حساس هستند . اثر قلیاییها در پشم بستگی به عواملی نظیر درجه حرارت و غلظت قلیا دارد .
الیاف پشم در سود سوز آور حل میشود .
اثر مواد اکسید کننده بر روی الیاف پشم :
غلیظ اب اکسیژنه باعث خراب شدن الیاف پشم میشود . سرعت تاثیرهم بستگی به غلظت اب اکسیژنه دارد . از محلول رقیق اب اکسیژنه برای سفید کردن پشم استفاده می شود
آب سرد تاثیر شیمیایی ندارد ولی در افزایش طول و قطر پشم موثر است . نور باعث شکسته شدن الیاف پشم و خراب شدن فلسها می شود . نور خورشید الیاف پشم را زبر و خشن کرده و رنگ آن را عوض میکند .
در حرارت 100 درجه سانتی گراد استحکام پشم کم میشود و حالت نرمی به خود می گیرد . در 130 درجه سانتیگراد تجزیه شده زرد میشود و در 1300 درجه سانتیگراد میسوزد و جمع میشود .
تقسیم بندی انواع الیاف پشم :
1. پشم حقیقی 2. هتروتیپ 3. مو 4. کمپ 5. ژار
ویزگیهای پشم :
قطر : مهمترین عامل در تعیین ارزش پشم و حتی تقسیم بندی گوسفندان قطر الیاف پشم است .
طول استاپل : استاپل یا فیتیله ی پشم از بهم پیچیدن الیاف پشمی به یکدیگر تشکیل میگردد .
جعد : معمولا تعداد جعد در طول تار ارتباط مستقیمی با ظرافت الیاف دارد .
الیاف ظریف از تعداد جعد بیشتر و الیاف ضخیم بخصوص هتروتیپ و مو از جعد کمتری بر خور دار هستند.
تراکم : تراکم معیاری برای تعداد الیاف موجود در واحد سطح بدن گوسفند میبا شد .
وجود تعداد بیشتر الیاف در واحد سطح نشانه ی تولید پشم بیشتر گوسفند است .
راندمان :مقدار پشمی که پس از مرحله ی شستشو خارج شده نسبت به مقدار پشمی که وارد شده.
چربی : چربی پشم باعث میشود تا الیاف از لطافت ونرمی خاصی بر خوردار شوند.
قابلیت ارتجاع و مقاومت در برابر نیرو : قابلیت ارتجاع و مقاومت در برابر نیرو از جمله عوامل بسیار مهم در تعیین ارزش پشم قالی محسوب میشود که بستگی به ظرافت و جعد پشم و چگونگی تغذیه ی حیوان دارد .
پشم چینی :
قبل از چیدن پشم از بدن گوسفند زنده آن را می شویند که اصطلاحا به این عملگرده شور میگویند این عمل به دو صورت انجام می یابد : 1. با آب که به آن پشم نیم شور میگویند 2. با آب و مواد شوینده ( که به آن پشم تمام شور میگویند
معمولا پشم گوسفندان را سالی دو بار می چینند در نیمه ی بهار و دیگری درپاییز . پشم از نظر مرغوبیت : 1. پشم چیده شده از بدن گوسفند که به آن پشم زنده میگویند 2. پشم دبا قی شده یا جدا شده از پوست گوسفند که در دباغ خانه ها صورت میپذیرد و به آن پشم مرده میگویند .
پشم گوسفند از نظر رنگ : 1. پشم سفید (ممتاز ) 2. پشم سفید درجه دو 3. پشم شکری 4. پشم سیاه که هیچ رنگی به خود نمی گیرد 5. پشم ابلق یا الوان .
درجه مرغوبیت الیاف پشم مصرفی در فرش دستباف :
1. قطر الیاف کمتر از 30 میکرون درجه یک
2. قطر الیاف بین 35_ 30 میکرون درجه دو
3. قطر الیاف تا 40 میکرون درجه سه
قطر الیاف پشم در رجشمارهای مختلف به شرح زیر است :
1. قطر الیاف یا ظرافت پشم برای فرشهای ضخیم زیر 30 رج حد اکثر 35 میکرون
2. قطر الیاف یا ظرافت پشم برای فرشهای متوسط بین30- 40 رج حد اکثر 33 میکرون
3 . قطر الیاف یا ظرافت پشم برای فرشهای ریز بافت بالای 40 رج حد اکثر31 میکرون
ریسندگی و تابندگی خامه پشم :
مراحل ریسندگی پشم در کارخانجات به این صورت می باشد :
در ابتدا کلیه خامه های پشم توسط روغن مخصوصی با نام تجاری سیترول آغشته میگردند . این روغن الکتریسیته ساکن در الیاف از بین میبرد و عملیات ریسندگی نخ را تسهیل مینماید .سپس الیاف حلاجی شده داخل دستگاه ویژه ای با نام کرمپل می گردد . این دستگاه الیاف را به شکل تارهای عنکبوتی در آورده و به صورت فتیله ی نخ آماده می نماید . سپس فتیله های نخ وارد دستگاه تابندگی گردیده و ضمن تابیده شدن بر روی دوکهای استوانه ای به طور منظم پیچیده میشوند . در این حالت قبل از تاب کامل نخ توسط دستگاه مخصوصی به طور نمونه ای متریک خامه را اندازه گیری مینماید .در صورت صحت متریک مورد نظر خامه ها توسط دستگاه دیگری دولا تاب میشوند . در این مرحله نخهای دوکها به صورت دوتایی وارد دستگاه دولا تاب شده و ضمن دولا تاب شدن به صورت نخ آماده به دور دوکهای دیگر پیچیده و اماده میشود . سپس نخها از روی دوکهای اماده به روی دستگاه کلاف پیچ منتقل میگردد . در این دستگاه نخهای آماده از روی دوکها باز شده تبدیل به کلاف میگردند . کلافها نیز متعاقبا پس از دسته بندی و پرس به صورت بقچه های 4.5 تا 5 کیلوگرمی آماده میشوند تا به کارگاههای رنگرزی ارسال گردند .
تهیه و تنظیم : بهار برزگر | 
